تاریخچه بادگیرهای پایتخت | روزگاری بادهای تهران مهمان بادگیرهای این شهر بودند

همشهری آنلاین، این سؤال بیجا نبود چون همواره نام بادگیر با شهرهای کویری ایران گره خورده است. بادگیر تخریب شده اخیر، بخشی از ساختمان قدیمی حوزه هنری تهران بود و برخلاف آنچه منتشر شد، آخرین بادگیر باقیمانده تهران نبود. خوشبختانه هنوز در تهران بزرگ- هرچند به تعداد کم- بادگیرهای دیگری هم در قید حیاتند. زمانی تعداد این بادگیرها بیش از اینها بود و برای بادهایی که در تهران می‌وزیدند، بادگیرهایی بود تا همدم آنها شوند.

اما این روزها دیگر بادها در تهران غریبه‌اند و میزبانان مهربان خود، یعنی بادگیرها را از دست داده‌اند. این روزها بادهای تهران معمولا از دشت‌های غربی می‌آیند، در تهران چرخی می‌زنند و گویی ترسان از این همه آهن و بتن به سمت جنوب و شهرهای کویری که هنوز دوستانشان در آنجا منتظرشان هستند، می‌وزند؛ به سمت بادگیر دولت‌آباد یزد، بادگیرهای لوله‌ای سیرجان و بادگیرهای خانه بروجردی‌های کاشان.

کولرهای بی‌صدا

بادگیر، ابداعی ایرانی‌ است که با آن به شیوه‌ای معمارانه هوای خانه‌ها تهویه می‌شود. قسمتی از بنا و جزیی از معماری خانه است که هوای آن را مطبوع کرده و دمایش را کاهش می‌دهد. معمار ایرانی با خشت و آجر، سیستم تهویه‌ای را برای جابه‌جا کردن هوای دشت‌های اطراف شهر با هوای مانده در اتاق‌ها طراحی کرده بود که همان کار را امروزه با سیستم‌های تاسیساتی پیچیده، پرمصرف و پرسروصدا می‌کنند.

هوای خنک از یک طرف بادگیر که نوع ابتدایی تهویه مطبوع به شمار می‌رود، به اتاق‌های طبقه همکف یا زیرزمین‌ها فرستاده شده  و هوای مانده و گرم از طرف دیگر خارج می‌شد. بیشتر بادگیرها در شهرهای کویری روی چاه آب یا قناتی که در زیر خانه جریان داشت، ساخته می‌شدند تا هوا پس از تماس با آب، خنک‌تر و مرطوب‌تر وارد فضای اتاق‌ها بشود. در ایران رد بادگیرها را در بیشتر نقاط می‌توان گرفت و به واسطه اقلیم خاص ایران، از اجزای ضروری خانه‌ها بوده‌اند؛ تا حدی که ۷۰۰ سال پیش، مارکوپولو – جهانگرد ایتالیایی – از بادگیرهای جزیره هرمز در خلیج فارس به عنوان تنها وسیله‌ای که تابستان‌ها را قابل تحمل می‌کند، یاد کرده است.  

باد خوب، باد بد 

بادها در فرهنگ ایرانی به ۲ دسته مضر یا مفید تقسیم می‌شوند. از بادهای خوب می‌توان به باد بهاری و بادهایی اشاره کرد که از سمت بستان‌ها و مرغزارها می‌آیند و بادهای مضر، باد خزان و بادهایی هستند که از سمت شوره‌زارها می‌آیند. دسته اول جزو بادهای الهی و زندگی‌بخش و دسته دوم بادهای اهریمنی و نابودکننده‌اند. این ویژگی اسطوره‌ای شامل بادهایی که به تهران می‌آیند هم می‌شود.  

بادهایی که از سمت جنوب می‌آمدند و می‌آیند، بیشتر بادهای خشک و گرم و معروف به جوزا و بادهای مضرند و بادهایی که از سمت شمال می‌آیند، بادهای باران‌آور و همراه با رایحه خوشند. دیگر باد خوب تهران که از سمت غرب، از میان گندم‌زارها، برکه‌ها و باغ‌ها می‌گذشت و به تهران می‌رسید، باد شهریار بود. باد شهریار یکی از بادهای خنک تهران در تابستان‌های گرم بود که وزیدنش در این فصل برای تهرانی‌ها از نان شب هم واجب‌تر بود.  

فوت و فن گرفتن باد

ساختن بادگیر فوت و فن‌های زیادی داشت که معمار بر اساس تجربه و شرایط اقلیمی، کار را به نتیجه می‌رساند؛ مثلا تعیین بلندی میله بادگیر و محل دهانه‌های آن از هم، از فوت و فن‌هایی بود که فقط در تخصص معماران استخوان‌ خردکرده بود. معمار از برخورد باد به لاله‌ گوش‌های خود و با تجربه‌ای هزاران ساله، بلندی میله و محل دهانه‌ها و ارتفاع آن‌ را تشخیص می‌داد. معماران در ساخت بادگیر، اقلیم هر شهر را مدنظر داشتند؛ مثلا بدنه چهارگوش و هشت‌گوش، بیشتر مناسب مناطقی است که در آنها بادهای ملایم و متنوع می‌وزند و امکان گرفتن باد از جهات مختلف وجود دارد.  

مسیر بادها هم در نوع بادگیر تاثیر داشت. در شهرهایی که بادها همیشه از یک سمت می‌وزیدند، معمار بادگیر را یک دهانه می‌ساخت و بادهای نامنظم، ‌ بادگیرهای ۲‌دهانه یا ۴ دهانه می‌طلبیدند. از آنجا که بادهای تهران معمولا نامنظم بودند، بیشتر بادگیرهای این شهر ۴ دهانه بودند که نزدیک ۱۰۵ سال، خانه‌های پایتخت ۲۰۰ ساله را تهویه می‌کردند.  

کاربردی یا تزیینی؟

بادگیرها مانند بسیاری دیگر از مصنوعات کاربردی ایرانیان، علاوه بر تهویه هوای خانه‌ها جنبه زیباشناختی و تزئینی هم داشته‌اند؛ اگرچه بادگیرهای تهران زینت‌بخش خانه‌های ثروتمندان و متمولان شهر بودند. در معماری درون‌گرای ایرانی، تنها عنصر آشکار خانه همین بادگیر بود و تنها همین برجک بیرون زده از بنا، نشانه طبقه و ثروت صاحبخانه و به نوعی ویترین خانه بود.

 از طرفی، گچ‌بری‌ها و مقرنس‌های پرکار هم نشان‌دهنده هنرمندانه بودن و زیباتر بودن خود بنا بودند و معمار فقط این برجک کوچک را برای عرضه هنرش به عابران در اختیار داشت.  

همین نکته باعث به‌وجود آمدن این نظر بین بعضی معماران تهران‌شناس شده که بادگیرهای تهران صرفا جنبه تزئینی داشته‌اند؛ هر چند کفه طرفداران کاربردی بودن بادگیرهای تهران، سنگین‌تر از کفه طرفداران زینتی بودن آن است. با وجود این، همه متفق‌القولند که چند بادگیر باقیمانده تهران، بخشی از میراث معماران گمنام این شهر است.  

دیری نمی‌گذرد تا روزی برسد که خبر تخریب آخرین بادگیر تهران، خبری کاملا واقعی باشد و تنها در عکس‌ها بتوان میزبانان قدیمی بادهای این شهر را دید.